Türkçeye birçok kitabı çevrilmiş psikolog ve primatolog Frans de Waal'in kitaplarında ele aldığı bu soru bize hem kendimiz hem de hayvanlar adına çok şey söylüyor.
İki eski dost son zamanlarda birbirlerini görmemişlerdi. Şimdi içlerinden biri ölüm döşeğindeydi, neredeyse yemeyi ve içmeyi bırakmıştı ve yaşlılığa kendini hepten bırakarak ölümü karşılamayı bekliyordu. Arkadaşı da ona veda etmeye gelmişti. İlk başta onu fark etmemiş gibi görünüyordu. Ama onun orada olduğunu fark ettiğinde, çok belirgin bir tepki verdi: Yüzünde kendinden geçmiş bir gülümseme belirdi. Sevinçle haykırdı. Ziyaretçisinin başına uzandı ve saçlarını okşadı. Adam yüzünü okşarken, o da kolunu adamın boynuna doladı ve onu kendine çekti.
Ölüm döşeğindeki bu buluşmada gözle görülür bir duygudaşlık vardı ve bu oldukça dikkat çekiciydi çünkü ziyaretçi Dr. Jan Van Hooff Hollandalı bir biyolog, arkadaşı Mama ise bir şempanze idi. Bir cep telefonuna kaydedilen, televizyonda gösterilen ve internette milyonlarca kullanıcı tarafından paylaşılan bu olay, primatolog Frans de Waal'ın ezber bozan yeni kitabı "Mama'nın Son Kucaklaşması"nın açılış öyküsünü ve başlığını oluşturuyor: Hayvan Duyguları ve Bize Bizim Hakkımızda Söyledikleri.
De Waal'in çok okunan kitaplarından biri "Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduğunu Anlayacak Kadar Zeki miyiz?" de önemli bir soruyla açılıyor: Hayvanlar bizi karşılamayı biliyor, belirgin duygu geçişleri gösteriyorlar, mutluluklarını ve heyecanlarını tüm beden dilleriyle aktarıyorlar. Peki veda etmeyi biliyorlar mı? De Waal bu soruya şöyle cevap veriyor:
"Hayvanlar tıpkı merhaba dedikleri gibi güle güle de diyorlar mı?" sorusunu düşünelim. Birincisini anlamak zor değil. Selamlamak, tanıdık bir bireyin yokluğundan sonra yeniden görülmesine dönük bir tepkidir, tıpkı köpeğinizin siz kapıdan girer girmez üzerinize atlaması gibi. Yurt dışından dönen askerlerin evcil hayvanları tarafından karşılandığı internet videoları, ayrılığın uzunluğuyla karşılamanın yoğunluğu arasında bir bağlantı olduğunu düşündürüyor. Bize de uygulanabildiği için bu bağlantıyla ilişki kurabiliriz. Büyük bilişsel teorileri dikkate almanın gereği yok. Peki ya vedalaşmak? Sevdiğimiz birine elveda derken çok zorlanırız. Örneğin her ikimiz de yokluğumun sonsuza dek sürmeyeceğinin farkında olsak da, Atlantik'in öte yakasına taşındığımda annem ağlamıştı. Veda etmek gelecekteki ayrılığın farkına varılmasını gerektirir, bu yüzden hayvanlarda az görülür. Ama bu konuyla ilgili de bir hikâyem var. Bir zamanlar Kuif adındaki bir dişi şempanzeye, kendi türünden evlat edindiği bir yavruyu biberonla beslemeyi öğretmiştim. Kuif her açıdan yavruya gerçek annesiymiş gibi davranıyordu ancak onu emzirecek kadar sütü yoktu . Ona ılık süt dolu bir biberon verirdik, o da dikkatlice yavruyu beslerdi. Kuif bu işte o kadar ustalaşmıştı ki, bebeğin geğirmesi gerektiğinde bir süreliğine biberonu uzaklaştırabiliyordu.
Bu proje, Kuifin ve gece gündüz kucağında taşıdığı bebeğinin, gündüz vakti koloninin geri kalanı dışarıdayken besleme için içeriye gelmesini gerektiriyordu. Bir süre sonra Kuif'in hemen gelmek yerine yolu uzattığını fark ettik. Binaya yönelmeden önce adada tur atıyordu, alfa erkeğini, alfa dişiyi ve birkaç iyi arkadaşını ziyaret edip her birini öpüyordu. Eğer diğerleri uyuyorsa, veda etmek için onları uyandırıyordu. Yine, davranış oldukça basitti ancak koşullar altta yatan bilişsel süreçleri merak etmemize neden olmuştu. Tıpkı Franje gibi Kuif de görünüşe göre geleceği düşünüyordu.
Duygular çok uzun zamandır bilişsel araştırmacıların önem verdiği alanlardan biridir fakat hayvanların duyguları basitçe görmezden gelindi. Ancak hiçbir şey insanların ve hayvanların nasıl davrandığını anlamak için bundan daha önemli olamaz. Her ikisinde de duyguları inceleyen bu kitap, bu en canlı zihinsel deneyimleri evrimsel bağlama yerleştirerek, zenginliklerinin, güçlerinin ve faydalarının türler arasında ve zamanın derinliklerine nasıl uzandığını ortaya koyuyor.
Kaynak: Frans de Waal, "Hayvanların Ne kadar Zeki Olduğunu Anlayacak Kadar Zeki miyiz?", Metis Yayınları / Kaynak 2: https://www.nytimes.com/2019/02/25/books/review/frans-de-waal-mamas-last-hug.html
Comments